ГЪАДИНАЛ РУГО ЛЪАНДАЛ

ГIандигIурул кваранаб рахъалда, бакъльуда керен кьурал багвалазул мугIруз жанибе бачараб, гIажаибго хIайранаб расальиялда, къилбаялъул рахъалда бус-сараб кьурда тIад боржине къачIараб цIумалда релълъун бихьула рикIкIадиса балагьидал жиб некIсиял росабазул цояблъун рикIкIунеб Льондода росу. Росдада цебе буго тIубараб лъагIелалъ гIурччинльидул кьер хисулареб «Манигъадари» рохь, росдада гьоркьан чвахулеб буго гьобо хIалтIизабизе гIураб къадар лъим жиндир бугеб лъар. БакьтIерхьул рахъалда гIурччинал хурдул, бакъбаккул рахъалда боцIи кваналел риидалил мучIдул. Цо хуштадисес жиндирго божарав гьобол-гьудул лъондодисесда абун буго: «Валлагь гъудулав чи, гьабсагIат нуж ругеб бакIалда нуж лъандал рукIинчIелани, ниж хуштал, цIакъ бечедал чагIи рукIизе рукIана», -ян. -Гьаб щай, -ан цIехон буго лъондодисес. -Нужер бугебщинаб мегIергIалах, ах-хур нижее щвезе букIиндалха, -ян жаваб гьабун буго хуштадисесги. Гьединаб гьава-бакъ рекъараб бакIалда гIумру гьабун руго гъалбал хириял, гIадлу-низам щулиял лъандал.

Росдаде тIаде балагьараб магIарда ругел сиязги нугIлъи гьабула Лъондода росдал тарих некIсияб букIиналъе. МугIалим хIисабалдаги дирго хIажалъабазги гIемер щола дун гьеб росулъе. Дир лъикIаб лъайхъвай букIана гIумру советияб хIалтIуда арав ГIазизов МухIамадилгун. Гьесул биценазда мугъчIвайги гьабун, бицине бокьун буго дагьа-макъабго гьеб росдал тарихалъул.

Селение Тлондода.
id:726

ТIадехун бицен гьабурал сиязда тушман вачIунев вукIин льазабиялъе толел рукIун руго хъаравулзаби. Тушман ваккарабго ахIи балеб букIун буго росулъ ва, хIажалъи ккани, мадугьалихъ ругел росабалъги. «Лъондода» абураб рагIул магIнаги «рагIаллъи» абураб ккола гьезул мацIалда. Цо кумек хIажалъараб бакIалда хуштадисез росу цадахь базе бугин абураб рагIиялъеги инкар гьабун буго лъандадерица, жидерго гIураб къуват бугин росу цIуниялъе абун. Цебе Лъондода бугеб халкъалъул къадар цIикIкIараб букIун буго хуштадеридаса. Гьебго заманалда гьенив вукIун вуго сверухълъиялдаго машгьурлъиялъ цIар арав гIараб гIелмуялъул гIалим, Харахьи Дагъистаналъул лъабабилев имам вищиялъул суал гьоркьоб лъураб мажлисалдаги гIахьаллъи гьабурав, хуштадерие дибирлъиги гьабурав Гъазидибир МухIамадов. Хъварщиса Загъалавдибиридагун Генуса Шамилида цадахъ цIар чIван букIун буго гьесдаги имамлъи гьабизе, амма нилъеда лъалеб къагIидаялъ, Загьаласул рагIи билълъанхъизабун, имамлъи Шамилие кьуна. Гьенире унаго Загьаласдаги Гъазиявдибиридаги гьоркьоб ккун буго гьадинаб иш. КIиявго данделъун вуго Агъвали. Замана букIун буго квачараб хасел. Рогьалил как ахIидал, Гъазиявди-бирица гIурул рагIалда чIвараб цIерги бекун, какиеги чурун, как бан буго. Загьалавдибирица, жив квачалев вукIиналъ гьабсагIат бачIого, дагьаб нахъе базе толеб бугин абун буго ва цодагьалги церехунги рильлъун, бан буго как. Цинги цIехон буго лъондодисесда хъварщисес, кин дуда кIвараб гьадаб цIерги бекун цIорораб лъеца какие чуризеян. -Дица росулъа къватIиве вахьунаго цо бакъвараб, цо бухIизабураб чIагIдал кIиго гIорто рехун букIана, -ян. Абула цо гIалимзабазул мажлисалда чIагIдал бицен ккараб мехалъ, Загъалав-Апандица абунилан чIагIа Гъазиявдибирие бегьулин кьезе, гьес рогьалил как гIужда банин, жиндир как кватIанин абун. Гъазиявдибир кIиго нухалъ лъелго ун вуго хIежалдеги. Цогидалги рукIун руго доб заманаялъ Лъондода росулъ лъабго-ункъо моцI нухдаги бахъун лъелго хIежалде унел. Гьединаздаса ккола МухIамадхIажи МухIамадов, МухIамадхIажи Капаров, ХIажияв ГIодоларув. 1853 соналъ богун гуржиялда чабхъад унев Шамиль имамас Лъондода росдада тIад бугеб «Гьаназала» щобда щвезегIан лъидаго бицун гьечIо кибехун жинца чабхъен гьабизехъин бугебали. РакIарун наибзабигун гьес абун буго: «Нилъ ЦIоралде Гуржиялде чабхъад унел ругилан». Наибзабазул цояс нилъер районалъул росабиги, ГIанди гIурул расалъиги, гьенир ругел ахал хурзал, авлахъалъулгун, рохьалги рихьидал абун буго: «Гьаб гьитIинаб ЦIор буго, КIудияб ЦIор дагьабги добегIан бугин» -абун. Гьеб къоялъ имам Шамиль рещтIун вуго Лъондода росулъ Гъазиявдибирил вас имам Шамилихъ. Гьенисан ун вуго Хуштада сордо базе ТIинди вугев наиб, Хуштадаса гIалимчи КIудияв Мусаласул васасул вас Закариял ХIажиявгун. Имамасул бодуца рещтIен гьабун букIун буго гьеб сордоялъ лъандадерил «Хъвабала» абулеб рохьил тIалаялда. ТIубараб бодуе гьоболлъи гьабун буго лъандадерица. Бода гьорлъ вукIун вуго I5 000 рекIарав ва лъелав рагъухъан-мюрид. Бихьулеб буго гьеб заманаялъ лъандал маIишаталъул рахъалъ ресалда рукIин. Шамилил бодул байрахъулавлъун вукIун вуго лъондодоса МухIамадов Шамхал.

Халкъалъул рекIелъ цIунун хутIана гIалимал ХIажиявдибир, Зубаир МухIамадов, Къ.Идрисов. Зубаир вукIун вуго Шамил имамгун цадахъ гIемер хьвадарав, гьесул гIакълучилъун. Гьесги гIaхьалъи гьабун буго Шамилил Кахетиялда гьабураб чабхъеналда. Гьелъул хIакъалъулъ дица хъван буго «Кахетиял да Шамилил чабхъен ва гьелъулъ цIумадисезул гIaхьаллъи» -абураб макъалаялда.

Нилъер заманаялда ро сулъ лъикI гIараб гIелму лъалеллъун рукIана мунагьал чураял ГIабдухаликъ MyxIaмадов, Гъазияв ГулучIиярув, Гъайирбег МухIамадов, Зуба ир Шамхалов. Советияб заманалда гIемерал соназ Гъуниб районалъул КIуяда росдал мажгиталъе имамлъи гьабуна Лъондодоса ХIайбулагьица. 1937 соналъул репрессиялъул къурбаналлъун ккана ва туснахъ гьарун тIагIинаруна вацал ГъазимухIамад ва ХIамзат МукIуваровал, ХIажияв ЧIетаварув, Гъайирбег МухIамадов ва цогидалги.

Дагьал гьечIо росулъ гьанжесеб гIелмуялда жид-ца бутIа лъолел ва лъурал гIадамал. Гьез жидерго лъалкIал толел руго батIибатIиял бакIазда хIалтIулаго. Гьел ккола жидер мунагьал чураял ветеринариял гIелмабазул доктор, профессор, «Россиялъул культураялъул мустахIикъав хIаракатчи», «Дагъистаналъул гIелмуялъул мустахIикъав хIаракатчи», «Дагъистаналъул мустахIикъав ветернарияв тохтур», «РакIбацIцIадаб захIматалъе гIоло» медалалъул хважаин ГIамир МухIамадов, лъебералде гIунтIун соналъ нилъер магIарул газетапъул редакторлъун хIалтIарав, чаналиго тIехьалъул автор, поэт ва хъвадарухъан, публицист ва журналист МухIамад Шамхалов, гьабсагIат нилъгун ругел профессор МухIамад ХIайбулаев, ДРялъул художниказул союзалъул председатель, ДРялул ва РФялъул мустахIикъав художник, РФялъул художниказул союзалъул член Къ-ГI.МухIамадов, гIелмабазул кандидатал М. ХIизбулаев, ГI. СагIи дов, А. Ибрагьимова, М. Къасумов.

Обзор селения Тлондода
id:2504

Цебеселда дандеккун, жакъа тIубанго хисун буго росдал гIадамазул гIумруги. Заманаялъул тIалабазда рекъон рарал чIухIарал минаби руго. ЛъикIаб ресалда яшав гьабулеб буго гIадамаз. Цебе кьурда тIад букIараб росу гьанже цIиял минаби ран кIодолъулеб ва берцинлъулеб буго.

ВатIаналде тIаде къо ккарал рагъул соназдаги 75 чияс гIахьаллъи гьабуна рагьулъ. Гьел рагьана Севералдаги, Украиналдаги, Белоруссиялдаги, Ленинградалдаги, Москваялдаги. Кьалул майданалда абадиялъего хутIана 50-гIанасев рагъухъан. Орденал-медалалгун росулъе тIад руссаразда гьоркьоса жакъа чIаго вуго гIицIго цохIо Деньгаев ГIисакъ.

Росдал цIар дунялалда рагIизабуна гIолилазда гьор кьоб эркенаб гугариялъул рахъалъ дунялалъул ва Европаялъул чемпион ва Сиднеялъул Олимпиялъул гIарцулав призер Арсен ГьитIиновас. РакIалда ккола гьес ва гьесул гьитIинав вац, Россиялъул чемпион Шамилица нилъ жеги гIемер рохизе гьа-рилин абун.

Лъондода росу буго гIадлу-низам щулияб росу. Ахираб чанго сон буго ро сулъ цо гьитIинаб бугониги такъсирияб иш ккечIого. Гьаб чаналиго соналъ тIатIалаго росдае нухмалъи гьабулеб буго Идрисов ГIисакъица.

Гьесул гIуцIарухъанлъигун бажариялдалъун кIвана лъандадерил колхоз магIишат гIодоб ккезе биччачIого цIунизе.

ГьитIинабго макъалаялда лъандадерил тарихалъул бицун бажариларо, буго пикру гьелъул хIакъалулъ щвалде щвараб хIалтIи гьабизе.

Заманагун гIадамал хисула, хисуларо халкъалъул тарих. Гьеб нахъе хутIула. Дун божула цIиял гIелаз, жидер го росдал тарих жеги бечед гьабиялда ва нахъе цIуниялда.