Лъай кьеялъе сайгъат гьабураб гIумру

Магомедов Ахмед Израилович.

Дида рагIун гурони лъалароан Лъондодаса АхIмад МухIамадов.

Гьалмагъзабаз бицун лъалаан гьев ДРялъул Халкъияб Собраниялда цо комитеталда ХIалтIулев ВукIин ва гьев, гIадатияв МагIарулав жиндир ГIумруялъул 42 сон гIун бачIунеб гIелалъе гъваридаб лъайги, ЛъикIаб, тарбияги кьеялъе сайгъат гьабураблъиги. Дагьал церегIан, къоязда къваригIелалъ редакциялде ВачIарав гьесулгун лъайхъвай ва гарачIвари гьабизе ЛъикIаб рес ккана дир,

РукIуна ГIадамал жинца гIолиллъуда тIаса бищараб махщел ТIолабго ГIумруялъул ишлъун гьабулел, гьелъие хилиплъуларел, гьелде бугеб рокьи къисматалъул нухазда билизе толарел. Гьединав чи вуго АхIмад.


Селение Тлондода

Доб букIана КIудияб ВатIанияб рагъда хадусеб сон. РикIкIадаб ЦIумада районалъул Лъондода росулъ ИзрагIил МухIамадовасул ва Сайпудинова ПатIиматил хъизаналда гьавуна вас. Гьесие кьуна ГIараб мацIалдаса бачIараб, щуго васги щуго ясги бугеб хъизан. Гьединлъидал АхIмадил лъимерлъи гIурабхьараб кинабго рахъалъан рекъарещон ккараб букIинчIо. Школалда лъикI цIалулаан, гьенир кьурал жамгIиял тIадкъаял жигаралда тIуразарулаан. Анкьго класс лъугIулеб заманалъ АхIмадица щулияб КъотIи гьабуна учительлъун вахъине. Гьединаб ХIукму дица гьабиялъе гIиллалъун ВукIана Дагъистаналъул тIоцебесеб педагогикияб училищеялда преподовательлъун ХIалтIулев ВукIарав нижерго росулъа ЛъикIав инсан, авар мацIалъул унгоунгояв мугIалим ГIабдулаев МухIамадин бицана АхIмадица. Гьедин 14 сон барав магIарул гIолилав лъугьана гьеб училищеялде ЦIализе. МухIамадица КIудияб кумек гьабуна АхIмадие авар мацI лъазабиялъе, гьелъул грамматикаялде гъорлъе ккеялъе, учителасул махщел бокьиялъе, гIанчIаб гIолохъанлъиялда кколел гъалатIаздаса ЦIунун хутIиялъеги. ЛъикIал къиматазда педучилище ЛъугIарав, 18 сон барав АхIмад хIалтIизе ВитIана гIагараб районалде. Гьениб халкъияб лъай кьеялъул отделалъ гьев нухда регIана. Хуштада школалъул КIудияв пионерваожатыйлъун хIалтIизе. Гьедин байбихьана 30 соналъ халат бахъараб АхIмад МухIамадовасул педагогияб ХIалтIи. Каспийск шагьаралъул гьоркьохъел школазда. Заманалъул хIалтIабазухъги гIенеккун, ГIедегIун унеб заманалдаса нахъе КкечIого хутIизелъун. АхIмадица лъугIизабуна Дагъистаналъул пачалихъияб университеталъул филологияб факультет, гьелдаса ГIемер заман гьоркьоб иналдего заочно цIалун лъугIизабуна Москваялъул пачалихъияб педагогикияб университеталъул гъая бугел лъимал цIализариялъул факультетги. Каспийск шагьаралъул №4 ва №6 школазда хIалтIулелъул АхIмадил, гIун бачIунеб гIелалъе лъай кьезе бугеб махщелги, жамгIияб гIумруялъулъ гьес гьабулеб жигараб ГIахьаллъи™ бихьун гьев комсомолалъул шагьаралъул комитеталъ лъикIавлъун вихьизавуна республикаялдаго машгьураб тIоцебесеб професионалиябгун техникияб училищеялъул комсомолалъул комитеталъул секретарьлъун вищизе. Гьеб ХIалтIуда загьирлъана АхIмадил гIолилазда гьоркьоб ХIалтIи гьабиялъе бугеб бажари, гIуцIарухъанлъиялъулаб гьунар, педагогасулаб махщел. ТIоцебесеб ПТУялъ дол соназда Дагъистаналъул гьединалго цIалул идарабазда гьоркьоб лъай ва тарбия кьеялъул, спорталъул хIалтIул, гIадлунизам цIуниялъул рахъалъ кидаго цересел бакIал кколаан. Гьелда гьоркьоб бихьулеб бутIа лъолаан гIолилазул цевехъан А. МухIамадовас.

ДАССРалъул Халкъияб лъай кьеялъул министерствоялда бихьичIого хутIичIо Каспийскиялдаса, хIалтIул ЛъикIав гIуцIарухъанасул жигараб хIаракатчилъи ва АхIмад хIалтIизе вачана министерствоялде. Гьенив хIалтIулаго гьев щвана республикаялъул ГIемерал районазде, росабазул школазде. Гьес ишалъулаб кумек гьабуна бакIазда ругел цIалул идарабазул хIалтIухъабазе, хIаракат бахъана халкъияб лъай кьеялъул ХIалтIи камиллъизабиялъе.

РакIбацIцIадаб, ГIемер соназулаб хIалтIухъ, жигараб жамгIияб хIара-катчилъиялъухъ АхIмад МухIамадовасе кьуна "Дагъистаналъул лъай кьеялъул мустахIикъав хIалтIухъан", "РСФСРалъул халкъияб лъай кьеялъул отличник" абурал хIурматиял цIарал, ХIурматалъул грамотаби, баркалаби.

Гьединаб букIана багвалазул ГIадатияб росулъа гIадатияв магIарулас нахъа тараб 45 сонилаб ГIумруялъул нух, советияб улкаялъ гьес гьабураб хъулухъалъухъ гьесие кьураб къимат.

РакIалдаго ГьечIого биххана советияб гIуцIи ва дунялалдаго лъикIаблъун рикIкIунеб букIараб гьелъул лъай кьеялъул низам. Доб соналъ ай 1991 соналда АхIмад хIалтIизе вачана Дагъистаналъул Верховный Советалъул аппараталде. Гьеб къанунал ХIадур ва къабул гьарулеб ТIадегIанаб идараялдаги гьесда тIад къана республикаялда лъай кьеялъул бугеб ХIакъикъат лъазаби, гьеб лъикIлъизабиялъул рахъалъ рахъулел законазул проектал ХIадур гьариялда тIад ХIалтIи. АнцIила щуго соналъ ракIбацIцIадго, тIад чи кIалъалареб ХIалалда гьеб хъулухъги тIубазабулеб буго гьес. Гьелъие НугIлъи гьабула ДРялъул Халкъияб Собраниялъ гьесие ХIурматалъул грамота кьеялъги.

Гьанже ГIагар АхIмад МухIамадов консультантлъун ХIалтIулев ДРялъул Халкъияб Собраниялъул ГIелмуялъул, культураялъул ва лъай кьеялъул рахъалъ Комитеталъ республикаялъул парламенталда гьоркьоб лъезе ХIадур гьабуна "Лъай кьеялъул хIакъалъулъ" къануналъул проект. Гьеб Хiадур гьабиялъулъ жигараб ГIахьаллъи гьабуна АхIмадицаги. Халкъиял депутатаз гьеб закон гьоркьобги лъун кIиго нухапда цIалана. ГьабсагIаталда гьеб халкъияб информациялъул алатаздасан КъватIибе кьун халкъалъ гьоркьоб лъолеб буго, ГIадамазул тIадежураял, рихьизариялги хIисабалде росун ДРялъул Халкъияб Собраниялъул иргадулаб сессиялда лъабабилеб цIалиялда депутатаз гьеб къабул гьабизе ккола.

Щвараб ресалдаса пайдаги босун, гьеб законалъул ва республикаялда лъай кьеялъул бугеб хIалалъул хIакъалъулъ нижеца цо чанго суал кьуна АхIмад МухIамадовасе.

-АхIмад, гьеб цIияб законалъул цере рукIаразде дандеккун кинал цIилъаби ва хаслъаби ругел?

-Гьеб Москваялъ битIун бачIараб, доба ХIадур гьабураб кколаро. Гьелда хIисабалде росун руго республикаялъул миллияб хаслъи. Гьединлъидал гьениб ЦIикIкIун кIвар кьолеб буго Дагъистаналъул халкъалъул тарих ва маданият лъазабиялде, гьеб школазда гъваридго малъиялде.

Законалда хIисабалде босулеб буго республикаялъул школазда рахIдал мацI малъиялъул ва гьеб ТIадаблъун гьабиялъул суалги. МугIрузул районазда ГIемерал руго 2-3 цIалдохъан классазда ругел школал (малокомплектные), цIияб законалъ гьебги хIисабалде босулеб буго. Гьединал ГIисинал школал интернаталги рагьун цолъизаризе руго. ЦIикIкIараб кIвар кьезе буго бестIалал, эбел-инсул къайимлъи ГьечIого хутIарал лъимал цIализариялде, гIакълуялъулъ, церетIеялъулъ нахъе ккарал лъималазе дарсал учительзабаз кьезе руго гьезухъе рукъореги ун.

Законалда ЦIикIкIун кIвар кьолеб буго школазул материалияб база щулалъизабиялде, лъималазе школазда хинаб квен кьеялде, тарбия ва лъай кьеялъул идарабазул санитариябгун гигиеналъулаб даража борхизабиялдеги.

-Гьаб соналъул авалалдаса нахъе нилъер республикаялда хIалтIизабулеб буго цо цIалдохъанасул ХIисаб гьабун школазе ГIарац биччаялъул КъагIида. Гьелъ жибго ритIухъ гьабунищ? Щиб гьелъул хIакъалъулъ дуца абилеб?

-Гьеб битIараб, ритIухъаб КъагIида буго. цIалулел школазда ругел цIалдохъабазул къадаралде балагьун кьола ГIарац. МугIрузул районазул школазе тIадеги коэфицентги чIезабун буго. Школазе гIёарац биччала республикаялъул Лъай кьеялъул министерствоялъ, ай гьеб ккола пачалихъалъул бюджеталъул ГIарац, 50 процент школазе ХIажатаб гIарцул кьола районазул муниципалиял гIуцIабаз (МО). Дицаго рикIкIуна, учителасе, хасго ЛъикIав учителасе моцIрое кьолеб харж цIикIкIинабизе ккола ва гьесдаса цIалдохъабазе ЛъикIаб лъай кьейги ТIалаб гьабизе ккола. Пачалихъалъулав ва муниципалияв хъулухъчиясе ГIадинаб мухь чIезабизе ккола учителасеги.

-АхIмад, исана улкаялда ичIго моцIалъ гIумруялде бахъинабулеб буго кIвар бугеб "Лъай кьей",миллияб проект, гьелъул квербакъи ва кумек щолеб бугищ республикаялда лъай кьей цебетIезабиялъе?

-Буго. Гьеб проекталъ цере лъурал масъалаби тIуразаризе КIванани нилъер анибги лъай кьеялъул ХIалтIи лъикI букIине ккола. ХIакъикъияв мисал бачун, хIужа рехсон бицани исана гьеб проекталда республикаялъул 104 школалъе щвана улкаялъул президентасул грант-миллион гъурущ, 346 учителасе кьуна нус азаазар гъурущ, 31 пагьмугьунар бугеб щибаб лъимералъе кьуна 30 азарго гъурущ.

-АхIмад, 12 октябралда дур ГIумруялъул тIубала 60 сон. Гьеб юбилейги дуда баркулаго нижее бокьун буго дуе цо гьадинаб суалги кьезе. Рес букIарабани. дуцаго нахъа тараб ГIумруялъул нух ЦIидасан такрар гьабилаанищ дуца?

-Бер къапичIого, КIудияб гъираялда дун гьебго нухдасан, ккарал гъалатIалги ритIизарун цеве инаан. Щайин абуни, киса-кирего ЦIумада районалда, Каспийск шагьаралда, лъай кьеялъул министерствоялда ва ахирияб 15 соналъ ДРялъул Халкъияб Собраниялъул комитеталда дир нухмалъулеллъун рукIана гъваридаб лъаялъул. ТIадегIанаб гIаданлъиялъулаб напсапъул ГIадамал. Гьезул баракат, шапагIат щвана дие. Гьезие дун кидаго налъулав вуго ва жакъа дие бокьун буго гьезие ракIракIалъулаб баркала кьезе.

ЦIУМАДИСЕЗУЛ ГЬАРАКЬ 2006 соналъул 23 ноябрь
А. МухIамадовгун дандчIвана ва гара-чIвари гьабуна Шарапудин СултIановас.